Ogród Mniszchów w Dukli

***

W wydanej w 1858 r. istotnej pracy „Geografia, albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomerii, jej autor hr. Ewaryst Andrzej Kuropatnicki przedstawiał Duklę jako miasto „z pałacem nie tak wspaniałym, jak we wszelkie wygody obfitym, ogrodem obszernym, w około murowanym, młynem i browarem, wspaniałością podobnym pałacom”. Czterdzieści lat później ks. Władysław Sarna w „Opisie powiatu krośnieńskiego pod względem geograficzno-historycznym” (wyd. Przemyśl 1898) relacjonował: „Obok pałacu rozległy ogród i przeszło 20 morgów obczesny park ze starymi drzewami stuletniemi, aleami z lip i grabów, licznemi sadzawkami i rzeką Jasiołką, która park od miasta odgranicza”.

***

Zachwyt księdza – krajoznawcy dał nawet asumpt stwierdzeniu, iż wspomniany teren czyni Duklę „jedną z najpowabniejszych i najlepiej utrzymanych rezydencyj magnackich w Galicyi”. Peregrynujący w tych latach po Podkarpaciu wybitny krakowski historyk sztuki Stanisław Tomkowicz również wielokrotnie wyrażał zachwyt nad pałacem Mniszchów oraz otaczającym go założeniem ogrodowym, poświęcając temu ostatniemu wiele stron w „Inwentarzu zabytków powiatu krośnieńskiego”. „Pałac z oficynami umieszczony entre court et jardin – informował Tomkowicz – znajduje się w otoczeniu ogrodu obszernego, w północno-zachodniej stronie miasta, obok traktu węgierskiego. […] Obszerny ogród typu symetrycznego, francuskiego, z alejami drzew, szpalerami i basenami wody, założony w początku XVIII w. […] w nowszym czasie przekształcono nieco, nadając mu wygląd naturalistyczno-krajobrazowy, angielski”.

***

Zaplanowany przez Marię Amalię z Brühlów Mniszech w latach 1764-1765 dukielski ogród geometryczno-krajobrazowy, zrealizowany w modnym podówczas stylu francuskim, usytuowany został na północnym wschodzie istniejącego już pałacu. Tę rodową rezydencję wzniósł około 1638 r. na miejscu starego zamku Franciszek Bernard Mniszech, a jego potomek, mąż Marii Amalii, Jerzy August rozbudowywał pałac równocześnie z parkiem. Na nierównym terenie, opadającym ku lewemu brzegowi rzeki Jasiołki, znajdowały się wcześniej stawy rybne, których relikty uwzględniono i włączono do nowego założenia. Powstały w ten sposób trzy tarasy, z których najniższy obejmuje koryto Jasiołki, taras średni największy – ciąg wodny, składający się z trzech przedzielonych groblami stawów, zasadniczy system komunikacyjny w postaci alejek i szpalerów oraz pałac z oficynami i ogrody warzywne, wreszcie taras górny – wysokie skarpy oraz aleje lipowe, posadzone wzdłuż głównej osi założenia.

***

W ciągu XIX w. przeprowadzono w całym założeniu pewne zmiany, których bezpośrednią inspiracją były romantyczne idee wybitnej znawczyni problematyki ogrodowej tych czasów– księżnej Izabeli Czartoryskiej. Polegały one m.in. na dosadzeniu nowych drzew w układach znacznie swobodniejszych, aniżeli przewidywały to sztywne osiemnastowieczne francuskie normy, i ściślejszym powiązaniu parku z otaczającym go krajobrazem naturalnym. Nierówności terenu zostały uwypuklone, kunsztowne bukszpany zastąpiono naturalną trawą i klombami, jeden z basenów wodnych pozbawiono geometrycznych zarysów i usypano nań istniejącą do dziś wyspę. Dukielski park przestał pełnić funkcję oprawy bujnego dworskiego życia, zyskując walory wybitnie krajobrazowe i tworząc warunki niezbędne do kontemplacji piękna natury.

***

Dokonana przebudowa nie zatarła całkowicie pierwotnego planu Marii Amalii, pozostał on czytelny do dnia dzisiejszego; widoczny jest m.in. w układzie hydrologicznym. Zachował się nadto dotychczasowy układ dróg wewnętrznych oraz granice, wyznaczone przez kamienno-ceglane ogrodzenie. Przetrwały również liczne bramy gospodarcze i boczne furty, a nade wszystko jedna z nielicznych w kraju, długa aleja akacjowa, ciągnąca się kilkaset metrów wzdłuż głównej arterii komunikacyjnej, prowadzącej z Rzeszowa do przejścia granicznego w Barwinku.

Jeszcze przed ostatnią pożogą wojenną na terenie parku w Dukli odnotowywano ponad 800 odmian drzew, krzewów i roślin. Były wśród nich gatunki w Polsce egzotyczne, takie jak miłorząb japoński, tulipanowiec, sosna czarna, strączyn żółty, surmia katalpa, dąb grecki etc. Wiele z nich przetrwało, aczkolwiek nie są obecnie otoczone należytą opieką. Dominującym elementem układu przestrzennego pozostaje starodrzew lipowy, który skupia się w dwóch długich alejach, dolnej i górnej, starodrzew grabowy i dębowy, liczne klony, topole, a także wiele okazów bluszczu pospolitego. Przed pałacem rośnie kilka modrzewi i buków.

***

Nieliczne zachowane relikty architektury i rzeźby ogrodowej dają dziś jedynie skąpe wyobrażenie o minionej świetności ogrodu, której kres przyniosły zacięte walki prowadzone tu we wrześniu 1944 r. w czasie tzw. ofensywy karpacko-dukielskiej. Przetrwały ślady kamiennego arkadowego mostku z 1765 r., rozpiętego pomiędzy dwoma basenami i zaopatrzonego w smukłe filary, które jeszcze 30-40 lat temu zwieńczone były kamiennymi wazonami (widoczne są na zdjęciu reprodukowanym w Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce, w tomie poświęconym powiatowi krośnieńskiemu, wyd. 1977). Równie smętny widok przedstawiają kamienne ławy ogrodowe, pochodzące z tego samego okresu, oraz studnia w kamiennej ciosowej obudowie, która prawdopodobnie istniała w siedemnastowiecznym zamku.

***

W dobrym stanie jest kaplica ogrodowa, należy jednak pamiętać, iż wzniesiono ją dopiero w 1875 r., czyli ponad 100 lat później od lokacji pierwotnego założenia. W skarpie poniżej kaplicy mieściła się lodownia – obecnie nie istnieje. Nie zachowały się również ślady znajdującego się tu w XVIII w. teatru, natomiast przetrwały widoczne od bramki wejściowej do parku ruiny browaru. Próżno dziś szukać tu innych dzieł sztuki ogrodowej, o których jeszcze 100 lat temu donosił Stanisław Tomkowicz. „W różnych miejscach są na słupach i podmurowaniach rzeźbione z kamienia grupy, trofea wojenne, wazony itd.” – informował, szczegółowo je opisując w swoim Inwentarzu.

***

Już wtedy część z nich była w znacznym stopniu zniszczona i wydaje się, iż ówcześni właściciele Dukli, Męcińscy, nie przeprowadzali w parku żadnych znaczących remontów, poza zastąpieniem dotychczasowych herbów Mniszchów własnymi. Co więcej, Tomkowicz podał, że „pewną ilość podobnych [rzeźb] rzekomo zasypano ziemią w dołach”. W kolejnych latach z dukielskiego parku znikały następne figury, np. posąg św. Jana Nepomucena, ustawiony obecnie przed fasadą plebanii kościoła farnego św. Marii Magdaleny; autorstwo tej rzeźby krakowski historyk sztuki przypisywał temu samemu mistrzowi, który stworzył posągi ołtarzowe w tejże świątyni. Także późnobarokowy posąg Najświętszej Marii Panny, dłuta lwowskiego rzeźbiarza Fabiana Fesingera, ulokowany obecnie przed kościołem bernardynów w Dukli, znajdował się pierwotnie na terenie parku, podobnie postać św. Ignacego Loyoli (obecnie na terenie klasztoru Sióstr Zawierzenia w Bliznem), św. Józefa z Dzieciątkiem (koło szkoły) i św. Barbary (na jednej z uliczek w pobliżu trasy gorlickiej). Te trzy ostatnie figury opuściły ogród około 1860 r., po serii pożarów nękających Duklę w połowie XIX w.; św. Barbara miała nawet wyrytą z tyłu datę przeniesienia – rok 1862.

***

Dewastacji parku sprzyjały nie tylko wydarzenia obu wojen światowych, ale również fakt, iż rezydencja Mniszchów i Męcińskich pozostawała niezamieszkana i pozbawiona należytego dozoru właściwie przez cały okres międzywojenny. Jednak dopiero to, co nastąpiło w latach powojennych, można określić mianem „radosnej twórczości”. Stopień zniszczeń w umęczonej i wyludnionej na skutek działań wojennych Dukli sięgał 90%. Odbudowa, długa i mozolna, została zakończona właściwie dopiero w latach sześćdziesiątych XX w. (oficyny dworskie – 1958, pałac – 1961-1962). Późnobarokową rezydencję Mniszchów zamieniono w Muzeum Braterstwa Broni (obecnie: Muzeum Historyczne), a park przejęło miasto, udostępniając go mieszkańcom i turystom.

***

W bezpośrednim otoczeniu pałacu przeprowadzono wiele niekorzystnych zmian w strukturze całego założenia – m.in. zniwelowano skarpy i tarasy oraz zasypano gruzem część fortyfikacji ziemnych, wykarczowano starą dąbrowę przy potoku Dukielka, wybetonowano partiami jego koryto i wybudowano płytę stadionu sportowego. Duże połacie powierzchni parkowej wyłączono z pierwotnego założenia i przekazano Nadleśnictwu Dukla oraz lokalnym zakładom drzewnym. Wszystkie te zmiany są już nie do naprawienia.

© Tekst i zdjęcia: Andrzej Osiński