Pomnik „bitwy narodów” w Staszkówce

Staszkówka, cmentarz nr 118

Położona na jednym ze wzniesień Pogórza Ciężkowickiego Staszkówka, wzmiankowana była w XIV w. jako tzw. królewszczyzna. O rosnącym znaczeniu tej wsi świadczył fakt, iż już w XVI w. funkcjonowała tu szkoła, a sto lat później – szpital. Jej rozwój utrzymał się w następnych stuleciach, jednak, kiedy autorzy Die westgalizischen Heldengräber (wyd. Wiedeń 1918), Rudolf Broch i Hans Hauptmann, odwiedzili Staszkówkę w związku z pracami przy budowie czterech cmentarzy wojennych, zastali ruiny i zgliszcza, będące pozostałością frontu austriacko-rosyjskiego lat 1914-1915. W trakcie krwawych walk spłonął również pochodzący z XV w. drewniany kościół wraz ze słynnym obrazem Matki Boskiej Staszkowskiej.

Otto Dix: Wojna (część środkowa)

Podczas „operacji gorlickiej”, rozpoczętej o świcie 2 maja 1915 r., Staszkówka wraz z sąsiednimi Ciężkowicami i Łużną znalazła się na pierwszej linii frontu. Niemieckim i austriackim dywizjom, których prawe skrzydło niemal w całości składało się z polskich żołnierzy, przypadło bodaj najtrudniejsze zadanie tej kampanii. Dość wspomnieć, iż sama tylko 2. Dywizja Gwardii w szturmie na Staszkówkę straciła ponad 20% stanu osobowego. Jej żołnierze, grzęznąc w zasiekach z drutu kolczastego, zostali złamani ogniem rosyjskich karabinów maszynowych.

Widownią szczególnie krwawych walk było wzgórze 437, nazywane „Patrią” albo Mętlówką, z którego w pogodny dzień rozciąga się niezapomniany widok na łagodne wzniesienia Pogórza Ciężkowickiego i Beskid Niski, a nawet dalekie, otoczone mgiełką, szczyty Tatr. Tutaj, w ciszy i odosobnieniu, wynikającym z pewnego oddalenia od głównych arterii wsi, góruje nad okolicznym krajobrazem jedna z najbardziej niezwykłych nekropolii żołnierskich tej wojny: cmentarz nr 118.

Staszkówka, wzgórze Patria

Broch i Hauptmann relacjonują: „Wśród dużej liczby pochowanych na tym największym z cmentarzy koło Staszkówki znajduje się 10 oficerów i 265 szeregowców Królewskiego Pruskiego Pułku Grenadierów Gwardii Nr 1, znanego regimentu Augusty. Ten fakt był przyczyną wyrażenia przez stronę niemiecką życzenia, by w tym miejscu postawić pomnik według projektu artysty, pochodzącego z Rzeszy Niemieckiej […] jego zaprojektowanie powierzono profesorowi Hosaeusowi z Berlina, artyście spoza Wydziału Grobów Wojennych Komendantury Wojskowej.”

Projekt Hosaeusa, 1916

Wybitny rzeźbiarz i medalier Hermann Kurt Hosaeus (1875-1958)związany był z Berlinem, gdzie aż do zakończenia drugiej wojny światowej wykładał i nauczał na tamtejszych wyższych uczelniach artystycznych. W Staszkówce artysta stworzył pomnik centralny, złożony z czterech potężnych, kamiennych pylonów, które wznoszą się na kwadratowej podstawie i górują nad założeniem. Do pylonów, niczym do starożytnego templum, prowadzi główna alejka cmentarna, ujęta szpalerem krzewów. Hosaeus żywił głębokie przekonanie o dydaktycznej wymowie przedsięwzięcia, o jego wysokiej randze moralnej i etycznej, o religijnym charakterze. Treści te stają się szczególnie czytelne w miejscu, w którym na skutek odsunięcia od siebie trzymetrowych podstaw filarów na odległość 1 m powstaje przestrzeń przypominająca krzyż. Kiedy staniemy dokładnie w punkcie przecięcia osi czterech pylonów, i uniesiemy w górę głowę, ujrzymy nad sobą ogromny krzyż nieba, ujęty w czerń murów.

Staszkówka, cmentarz nr 118

„Aż do najdalszych czasów – nawoływali inicjatorzy akcji oraz budowniczowie cmentarzy bohaterów w Galicji – te oto pola mogilne winny być dla nas i naszych następców miejscami uszlachetniania się i budowania. Powinny z nich promieniować siły, które wyprostują chwiejnych i przyprowadzą do siebie błądzących”. Idei tej służą duże kamienny ciosy oraz para wysokich, stylizowanych mieczy, zwróconych ku niebu i wieńczących pierwsze dwa pomniki. Mieczy takich miało być cztery, po jednym na każdym filarze. Ich nieobecność, podobnie jak brak kamiennego gzymsu okapowego oraz dwudzielnej nadbudowy, wynika m.in. z przerwania wszystkich prac budowlanych w przededniu rozpadu monarchii habsburskiej, w październiku 1918 r.

Käthe Kollwitz, Nie wieder Krieg!

Nie wiadomo, jakie treści miały przekazać potomnym tablice inskrypcyjne na cmentarzu nr 118, gdyż i one nie zostały ukończone. Na licach pomnika oraz na słupach bramy wejściowej figurują dzisiaj wyłącznie duże prostokątne płyciny. Nie umniejsza to artystycznej rangi całego założenia, którego skala szczególnie mocno oddziałuje z dużej odległości, kiedy w naturalny sposób zaciera się powstały pomiędzy pylonami prześwit, a naszym oczom prezentuje się surowy, jednolity i niemal purytański w formie monument.

Na ponad 3500 m² powierzchni cmentarnej rozmieszczono 48 grobów zbiorowych i 209 pojedynczych, w których pochowano 780 żołnierzy trzech armii: ofiar trwającego zaledwie kilka godzin szturmu.

Staszkówka, cmentarz nr 118

Projektantem założenia cmentarnego otaczającego pomnik oraz twórcą betonowych nagrobków, zwieńczonych żeliwnymi krzyżami, o kształtach odpowiadających armijnej przynależności pochowanych, był niemiecki sierżant saperów, Anton Müller, pracujący pierwotnie na terenie IV Łużniańskiego Okręgu Cmentarnego, a począwszy od 1917 r. – VI Tarnowskiego. Müller nie był zawodowym artystą, przypisuje się mu autorstwo zaledwie kilku założeń cmentarnych, z których co najmniej dwa, oznaczone numerami 116 (Dawidówka) i 125 (Zagórzany), należy uznać za niezwykle udane.

Staszkówka-Dawidówka, cmentarz nr 116

Górujący nad okolicą monument cmentarza nr 118 w Staszkówce jawi się jako ekwiwalent pomnika na polach grunwaldzkich, jednak ten ostatni jest niemal pół wieku młodszy i wolno nam przypuszczać, iż pylony na cmentarzu nr 118 mogły być jego mniej lub bardziej czytelną inspiracją. Natomiast kiedy przyjrzymy się budowlom i mauzoleom, powstającym na przełomie XIX i XX w. na obszarze wilhelmińskich Niemiec, w rodzimym kręgu kulturowym Hermanna K.  Hosaeusa, odnotujemy przynajmniej dwa rozwiązania, do których artysta nawiązywał. Jednym z nich jest gigantyczny Völkerschlachtdenkmal, projektu Brunona Schmitza (1858-1916), wzniesiony w 1913 r. na przedpolach Lipska, dla upamiętnienia setnej rocznicy słynnej „bitwy narodów”, ważnego epizodu w dziejach wojny wyzwoleńczej, prowadzonej przez państwa niemieckie i ich sojuszników z cesarską armią Napoleona.

Lipsk – Völkerschlachtdenkmal, 1913

Innym założeniem, które wyszło spod ręki Brunona Schmitza i mogło zainspirować Hosaeusa, jest słynny Kyffhäuserdenkmal, wzniesiony w latach 1890-1896 u podnóża gór Harzu. Ten zwieńczony 57-metrową wieżą kolos wyraża cześć i uwielbienie, jakie naród niemiecki żywił dla pierwszego cesarza zjednoczonej Rzeszy, Wilhelma I. Badając ewolucję tego typu pomników, które w literaturze historycznej krajów niemieckiego kręgu kulturowego określane są wspólnym mianem Kriegerdenkmal, dojdziemy do wniosku, że zarówno lipski pomnik „bitwy narodów”, jak i mauzoleum w Kyffhausen, są doskonałym w formie i czytelnym w treści wyrazem wieloletniego rozwoju dwóch wyraźnie zróżnicowanych typów założeń.

Kyffhäuser-Denkmal

Pierwszy typ – to pomniki i miejsca, związane z działaniami militarnymi, upamiętniające konkretne bitwy i potyczki, przywódców wojskowych, inne wybitne osobistości oraz wydarzenia istotne w dziejach narodu. Źródeł tego typu pomników należy szukać w burzliwym okresie Reformacji i towarzyszącym jej w południowych Niemczech krwawym wydarzeniom wojny chłopskiej (1523-1525). Był to czas przełomu epok, początek budzącej się mentalności: człowieka, jako odrębnej jednostki, oraz narodu, jako odrębnej grupy, dysponującej własną historią, własnymi doświadczeniami, ambicjami i narodową mitologią.

Staszkówka, cmentarz nr 118

Wydarzenia takie, jak bitwa w turyńskim Schlachtberg (1525 r.), oddalonym kilka kilometrów od Kyffhausen, zrodziły potrzebę upamiętniania miejsc, w których przelano ludzką krew. Tu rozpoczęła się droga, która poprzez budzące grozę wydarzenia wojny trzydziestoletniej (1618-1648) i wojny siedmioletniej (1756-1763), a następnie przez krótkotrwałe, acz burzliwe konflikty XIX w., doprowadziła do powstania niezwykłych założeń cmentarnych na polach bitewnych Zachodniej Galicji w pierwszej wojnie nowoczesnej Europy.

O ile w odniesieniu do rozwiązań w Lipsku i Kyffhausen możemy mówić wyłącznie o pierwszym, węższym pojęciu Kriegerdenkmal, o tyle założenie cmentarne nr 118 w Staszkówce, mieszcząc się w tej grupie pomników wojennych, jednocześnie ją przekracza, ponieważ łączy w spójną całość monument z otaczającym go cmentarzem, określanym w literaturze fachowej również mianem Kriegerdenkmal (niekiedy Kriegerfriedhof). Ta druga grupa budowli, których masowe pojawienie się u progu XIX stulecia było wyrazem budzącego się po Wielkiej Rewolucji Francuskiej nowego, mieszczańskiego społeczeństwa, obejmowała cmentarze wojenne i pojedyncze groby, jak również krzyże, kolumny i pomniki, stawiane ku czci poległych na polu chwały.

Otto Dix, Ranny żołnierz

Oświecenie dokonało istotnego przewartościowania w kulturze Zachodu, zmieniło stosunek jednostki i społeczeństwa do samej istoty śmierci i procesu umierania, do grobu, pogrzebu i cmentarza, a także – do artystycznego wyrazu tych zjawisk. Wyprowadzenie cmentarzy poza obszary zabudowane i oderwanie ich od wąskiego obszaru przykościelnego utworzyło nową przestrzeń sacrum: naturę, która potraktowana przez romantyków i panteistów jako oczywista manifestacja Boga i Jego Wszechmocy, stała się godną przyjąć prochy ludzkie. Nowa przestrzeń stała się miejscem publicznym, w którym bez przeszkód mógł realizować się prywatny i społeczny kult zmarłych.

Łużna, wzgórze Pustki

W miastach i miasteczkach Niemiec, Francji czy Austrii zaczęto wznosić nowe pomniki; na polach bitewnych i pobojowiskach powstawały kaplice i ossuaria, którym towarzyszyły wielkie zbiorowe mogiły. Składano w nich poległych, a następnie, o ile było to konieczne, rozkopywano je, aby wypalać płytko pogrzebane szczątki. W Prusach momentem przełomowym była niemiecka wojna wyzwoleńcza lat 1813-1815, w której, dzięki mieszczańskim i wojskowym reformom, realizowanym tu konsekwentnie począwszy od 1808 r., wzięła udział znacząca liczba żołnierzy, reprezentujących wszystkie warstwy społeczne. Godni upamiętnienia stali się nawet nieznani polegli, którzy oddali swe życie za ojczyznę. Niemiecki poeta i dramaturg Theodor Körner (1791-1813), jedna z ofiar tej wojny, nawoływał: „Nie zapomnij, proszę, o mój ludu, o drogich zmarłych i przystrój także i naszą urnę liściem dębu”. Apel ten pozostał żywy także i w następnych dziesięcioleciach, znajdując echo na odległych polach bitewnych Zachodniej Galicji.

Käthe Kollwitz, —

Wojny w 1864 roku z Danią o Schleswig, w 1866 roku z Austrią o zjednoczenie Rzeszy oraz w latach 1870-1871 z Francją o supremację w Europie wyznaczają kolejne etapy ewolucji pomników żołnierskich, które w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX w. zaczęły powstawać na masową skalę, wykształcając charakterystyczne motywy semantyczne i ikonograficzne. Do najpopularniejszych należały: kolumna, głaz narzutowy, lwy, wojownik, postać mitycznej Germanii, żelazny krzyż, orzeł i kula.

Staszkówka-Dawidówka, cmentarz nr 116

Pierwsza wojna światowa, w której liczba poległych po obu stronach ofiar porażała, i która po raz pierwszy od dziesięcioleci nie była dla Niemiec wojną zwycięską, zmieniła zasadniczo wymowę i treść Kriegerdenkmäler. Stała się ona zdecydowanie jednoznaczna i gorzka. Zwycięskie pomniki lat 1870-1871 i pruskie orły ustąpiły stalowym hełmom, stylizowanym granatom ręcznym i prostym, acz sugestywnym tablicom z nazwiskami poległych, mocowanym nierzadko na wcześniejszych monumentach.

Otto Dix, Atak w oparach gazu

Drastycznie zmieniła się też formuła memoratywnych tekstów. Popularne w latach 1813-1815 „polegli za króla i ojczyznę” czy pochodzące z lat 1870-1871 „dzielnym żołnierzom” okazały się nieadekwatne do skali masowego mordu, bezmiaru upokorzenia i rozgoryczenia całych narodów. „Bohaterowie”, „ojcowie”, „synowie” czy „bohaterscy synowie”, pojawiający się na cmentarnych tablicach inskrypcyjnych nowych pomników, przypominają o tym, iż zmarli mieli swoje rodziny, które kochali i do których już nie powrócą. Czytelna, humanistyczna i etyczna wymowa założeń, upamiętniających niezliczone ofiary „Wielkiej Wojny”, zmuszała tym samym do refleksji zarówno tych, którzy przeżyli tę gehennę, jak i następne pokolenia.

Staszkówka, cmentarz nr 118

W staszkowskiej nekropolii, będącej „wspomnieniem szalejących tu zmagań narodów”, krzyżują się wszystkie te duchowe, etyczne, historyczne, literackie i artystyczne treści, które znajdują tu doskonałą kulminację. Kompletne dzieło jawi się jako nieprzeciętne i godne zastanowienia: pomnik bohaterów, materialny i duchowy obraz chrześcijańskiej kultury, przejmujący testament poległych.

Ernst Barlach, Pomnik poległych

Pozostałe realizacje Hermanna K. Hosaeusa, powstałe po 1915 r., również znakomicie wpisują się w tradycję niemieckiego Kriegerdenkmal, operując zdumiewającą prostotą, siłą wyrazu oraz czytelną symboliką. W granicach Polski, w Szczecinie, znajdują się jeszcze dwa inne, udokumentowane dzieła tego artysty. Jednym z nich jest dekoracja plastyczna i rzeźbiarska słynnej Bismarck-Warte, wzniesionej w latach 1913-1921 według projektu architekta Wilhelma Kreisa i znanej obecnie pod nazwą Wieży Gocławskiej, drugim – fontanna „Chłopiec z harmonią”, ulokowana na tyłach Urzędu Miejskiego (1927 r.). Zastanawia natomiast fakt, iż staszkowski pomnik, należący do najbardziej eminentnych realizacji artysty, pozostaje w Niemczech nieznany; nie jest też przedmiotem badań ze strony niemieckich historyków sztuki.

© Tekst i zdjęcia: Andrzej Osiński

Reprodukcje i budowle niemieckie z Internetu